هنرمندان ايراني قبل از اسلام براي تزيين ديوارها از چه موضوعات و روش هايي استفاده مي كردند؟

نگارگری قبل از اسلام

 بازگشتی به طول تاریخ.نگاره های ایرانی که تا به این اندازه موردتوجه ونظرهنرشناسان و هنردوستان شرق وغرب قرار گرفته است هنری نیست که در طی چندسده بوجود آمده باشد.
 این هنررابایددرطول هزاره ها بررسی وپیگیری کردتاپی برد چگونه به مروربه تجربیات و دانش هنری مردم فلات ایران افزوده گردیدوچه سان دچار دگرگونی وتطور شد.
واماچراواژه مینیاتورجای نگارگری را گرفت؟
باید دانست که درحدودهفتادسال است که واژه مینیاتوربه جای نگارگری رواج یافته است که 
شاید تحت تاثیرنهضت ترجمه و خاور شناسی فرنگی باشد. مینیاتور مرکب از دو واژه
 فرانسوی مینیموم و ناتورال به معنی کوچک و طبیعت است که به هیچوجه گویای آن چه در 
نگارگری اصیل ایرانی مطرح است نمی باشد.نگارگران ایرانی مانند شاعران و نویسندگان 
برپایه اصول اعتقادی ویژه ای قلم دردست می گرفتندوجزدیداریارونمایاندن جلوه دلدارازاودرخیال نداشتند.

   نگارگـري پيش از تاريخ در ايران : 
آغاز نگارگري در ايران را مي توان تا هزاره هاي پيش از ميلاد پيگيري كرد . نخستين آثار بر جاي مانده از سكونت انسان كه در شمال ايران بافت شده ، از نظر تاريخي به دوران پالئوليتيك تا عصر حاضر مربوط است . اما مهمترين تصاوير از دوران غارنشيني در ايران به غرب و در منطقه لرستان ارتباط پيدا مي كند . 
غارنگـاره هاي لرستـان – ميرملاس : 
غار مير ملاس كه در كوره "سر سرخن" واقع شده نخستين غاري است كه بر روي ديوار آن كه قسمت هايي از آن فرو ريخته است ، نگارهايي را يافتند . 
بيشتر از اين نگاره ها صحنه هايي از رزم ، شكار ، انسان و حيوان را نشان مي دهد . نقوش حيواني چون گوزن ، گاو ، سگ ، روباه و خصوصا اسب و سوار كه در حال تير اندازي و شكار موضوعات رزمي كه در تاريخ نگاري ايران با تغييراتي تكرار گرديده ، ولي موضوع و شكل اصلي خود را حفظ كرده است . اين نگاره ها با رنگ هاي قرمز و سياه بر ديوار غار ياد شده و همچنين كوه "هميان" يا كوه "كيزه" كه در بالاي كوه سر سرخن قرار گرفته شده است .

نقوش دوره تاريخي كه شامل گروه هاي اسب سوار مناظر جنگ و جدال و شكار حيوانات با تير و كمان است و قدمت آن ها بين دو هزار و هزار پانصد سال پيش از ميلاد مي رسد . و بدين سبب كه هنر اسب سواي نخستين بار به وسيله ايرانيان و مقارن با تاريخ ياد شده در اين منطقه معرفي شده است . 
در هزاره نخست پيش از ميلاد تجلي اين هنر قديمي با چنان مهارت و تكامل ويژه اي بر روي اشياي برنزي لرستان ظاهر گرديده است كه آنها از لحاظ تكنيك و صنعت به عنوان نشانه اي از هنر فلز كاري به نام برنز لرستان معروفيت جهاني پيدا كرده است . 
در اين نقوش ياد شده تصاويري از انسان به چشم مي خورد كه با يكديگر اختلاف دارد . 
رسم كردن حيوانات به صورت نيمرخ روشي است كه در دوره هاي گوناگون نگارگري ايران حفظ شده و حتي اين روش ترسيم حيوانات تا به حال نيز متداول مانده است كه سابقه نگارگري در ايران را دست كم به دوره "نئوليك" حجر جديد ، يعني در حدود 4500 سال پيش از ميلاد مي رساند  . 
غار نگاره هاي هميان – دوشـه – لاخ مـزار : 
غار ديگري كه در همين منطقه كشف  گرديده ، غار با نقش هاي كامل تر و روشن تر از غار ميرملاس و "دوشه" است . 
بر قسمت هاي مسطح ديوار اين غار ، روي هم يكصد و ده نقش گوناگون با رنگ سياه نقاشي شده است . نقش هاي اين غار روشن تر از نقوش ميرملاس و هميان كوهدشت است ولي قدمت آنها را ندارند  . 
پس از استقرار انسان در دشت و تشكيل واحدها و دهكده ها بر پايي نخستين ساختمان ها جهت سكونت انسان نيز به آثاري از نقش اندازي و تصوير سازي بر روي ديواره هاي ساختمان ها بر مي خوريم . 
نگـاره هاي سفاليـن : 
ويل دورانت آغاز هنر نقاشي را از هنگام نقش اندازي بر روي سفال مي داند : " در هنگامي كه كوزه گري بر روي ظرف هاي ساخته حوزه نقش هاي رنگين ترسيم مي كرد ، در واقع هنر نقاشي را به وجود آورد . " نقاشي بر روي سفال يكي از فعاليت هاي هنري  مردم ايران بوده ، كه با مطالعه سفالينه هاي منقوش پيش از تاريخ ايران مي توان سير حركت و تحول نگارگري را مشاهده كرد . در اين نقوش سفالگر و هنرمند به طبيعت وفادار نمي ماند. و جزئيات آن را طرح نمي كند ، بلكه مي كوشد خصوصيات بر جسته موضوع و به عبارتي جوهر اشكال اشيا ء را نشان دهد . پيدايش اين گونه ظروف سفالي در نواحي گوناگون ايران از ايلام ، اطراف شوش ، تخت جمشيد فارس تپه كيان نهاوند ، سيلك كاشان ،‌چشمه علي ري ، تورنگ تپه ، تپه حصار و لرستان تا مارليك و ... و همه و همه نشان از به كارگيري نقش هاي گوناگون بر روي ظرف هاي با رنگ هاي متفاوت قهوه اي و سرخ و سياه و زرد ، تحول هنر نقاشي و صورتگري ايرانيان پيش از تاريخ است .
 نقش اندازي بر روي مهـر:
در اين زمان مهرهاي ظريف ساخته مي شد كه از آنان در امر تجارت استفاده مي كردند و نمونه هاي به دست آمده با موضوع هاي ظروف سفالي نقشدار همزمان خود مشابهت دارد . كنده كاري اين مهرها كه با نقوش دقيق و ظريف بر روي يشم ، عقيق ، لاجورد و سنگ هاي ديگر صورت گرفته از گذشته اي كهن در نگارگري ايران روايت دارد . 
نگـارگري دوره هخـامنشيان : 
هنر هخامنشي مقيد و محبوس دربار بود و نمي توانست از آزادي تغبير برخوردار باشد . 
بارزترين هنر اين دوران را در كاخ هاي شاهان كه از ابتداي قرن هفتم پيش از ميلاد آغاز مي شود مشاهده مي كنيم ، به ويژه نقش برجسته هاي اين كاخ ها كه گاهي با لعاب هاي مختلف رنگين شده است . آثاري كه از دوره هخامنشي به دست ما رسيده بسيار معدود است و به اين سبب بحث درباره شيوه نقاشي اين دوره آسان نيست . اگر آجرهاي لعابداري را كه در تزئين ديوار كاخ هاي هخامنشي به كار رفته است و طرح نقش برجسته آن زمان را مبناي حكم قرار دهيم مي توانيم نشانه هايي از علاقه به رنگ هاي تند و ذو و ريزه كاري را در آن ببينيم . در همين زمان ذو ريزه كاري ايراني را از نقش هاي برجسته مي توان دريافت . اين دقت در ترسيم جزئيات به خوبي آشكار است . هنر هخامنشي هيچ گاه نكوشيده است در بيان حالت اشخاص دقت كند ... اين هنر سعي نكرده بعد سوم را مجسم سازد و به تجسم نيمرخ قناعت كرده است . چنين خصوصياتي در سده هاي بعد ، در نگارگري ايران تداوم مي يابد و آگاهانه از ايجاد و پرسپكتيو دوري گزيده است .
هنر هخامنشي به جنبه تزييني نقش ها توجه داشته است و به همين دليل موضوعات نقوش برجسته تخت جمشيد بدون اينكه براي احتراز از يكنواختي كوششي به عمل آيد ، غالبا تكرار مي شود ، چنين توجهي در آثار پيشينيان در سيلك و لرستان و زيويه معمول و كاملا مشهود است . بنابر آثاري كه از اين دوران در پاسارگاد و ساير كاخ ها يافتند ، مشخص شده كه نقاشي ديواري در اين دوران رواج داشته است و داستان ها ي گوناگون را به تصوير كشيده اند و نشان مي دهد كه نگار گران برجسته اي تيز در اين عصر مي زيسته اند . 
در قرن پنجم پيش از ميلاد صحنه هاي شكار و رزم ايراني نقاشي آن از ايران به چين رفته كه خود دليلي بر وجود نگارگران و رواج نگارگري در اين دوران است . 
ويژگي هاي نگارگـري و هنـر بعد از هخامنشيان : 
مختصات هنر ايران در فاصله دويست ساله ميان سقوط حكومت هخامنشيان و ظهور پارتيان را مي توان به سه گروه تقسيم كرد : ابتدا نفوذ هنر هليستي ، سپس هنر يوناني و ايراني و در انتها هنر ويژه ايراني . نمونه هايي از هنر دوره اشكانيان و خصوصا نگارگري را ، عموما در خارج مرزهاي كنوني ايران بايد جستجو كرد . براي شناسايي نگارگري اين دوران يا بايد به آثار و يافته هاي اين دوران و يا به كتب ، نوشته ها و نقل قول هاي تاريخ نو يسان مراجعه كرد . 
«فيلوستراتوس» رومي كه خود به تيسفون آمده درباره نقش كاخ هاي شاهي نوشته است . سقف كاخ با الواح مفرغ مزين بود . الواح را چنان صيقل و شفاف ساخته بود كه نگارخانه اي شده بود . ديوار را مانند كاخهاي هخامنشي به انواع تصوير ها و نقش ها ز ينت داده بودند . 
جايگـاه نگارگري در هنر اشكـانيان : 
در هنر اشكاني نگارگري اهميت بسيار داشت ، بيشتر نقوش اين دوره را بايد از نوع طراحي و نقاشي به شمار آورد ، و پستي و بلندي و حجم چندان مورد توجه هنرمندان نبوده است . بهترين و مهمترين نمونه آثار نقاشي ديواري كه در داخل ايران كشف گرديده ، در خرابه يك قصر اشكاني ، معروف به «كوه خواجه» منتسب به سده اول ميلادي در مصب رود هيرمند و بر فراز جزيره اي كه در ميان هامون «سيستان» قرار دارد ، تا اندازه اي محفوظ مانده و قابل تشخيص است . تصاوير نقش هاي هنر يونان و ايران به هم آميخته است . 
نگـارگري در دوره سـاسانيان : 
ساسانيان از قرن سوم تا ميانه قرن هفتم ميلادي در ايران پادشاهي كردند و حكومت آنان پس از حمله اعراب و شكست يزدگرد از مسلمانان منقرض گرديد . 
درباره نگارگري اين دوره ، بايد به كتب و سفرنامه ها و بقاياي خاطرات ديداري كساني كه از هنر و معماري ساسانيان اشاره كردند مراجعه كرد . «علي بن حسين مسعودي » نيز در كتاب «الثبيه و الاشراف » اشاراتي كرده : 
«نخستين شاه ساسانيان اردشير بود ، جامه روي او سرخ داراي نقش دينارگون ، شلوار آسماني رنگ و تاجش سبز در زرد ،‌ايستاده ،‌نيزه اي در دست . انجامين شاه يزدگرد پور شهريار پور خسرو پرويز جامعه رويي سبز نقشدار ، تاجش سرخ  ، ايستاده ،‌ نيزه اي در دست و بر شمشير خود تكيه زده است . » «تصويرها با رنگ هاي شگفت انگيزي كه در اين زمان مانند آنها به دست نمي آيد كشيده شده بود و آب زر و سيم و براده مس در آنها به كاررفته ، كاغذ كتاب نيلوفري رنگ و عجيب رنگ آميزي شده بود و از بس زيبا و نشكن بود ندانستم كاغذ است يا پوست . »
آثار و بقـاياي نقاشي دوره سـاسانيان : 
مي دانيم ساسانيان ديوارهاي كاخ ها خود را با نگاره ها آرايش مي دادند و شاعران صدر اسلام نيز بدان ها اشاره هايي كرده اند كه آثار مختصري از آن ها باقي مانده به عنوان نمونه در افغانستان كنوني ، در محلي به نام «دختر نوشيراوان » در هشتاد ميلي شمال شهر با ميان نقش رنگارنگي بر روي سطح سنگ خارا باقي مانده است و مجلسي را نشان مي دهد كه در آن تصوير يك شاه ايراني بر فراز تخت نشسته و تاجي كه با دو عقاب سفيد مكمل بر سر و گردنبند از مرواريد بر گردن و درپايه هاي تخت شيري چند قرار دارند . رنگ آميزي اين تصوير بسيار روشن و تند از لاجورد و شنگرف و گل زرد و سفيد آب به عمل آمده و چگونگي نقش و تصوير اين خط بسيار شبيه به تصويري است ك بر روي جام بلوري معروفي كه اكنون در مجموعه كتابخانه ملي پاريس وجود دارد . از ديگر آثار دوره ساساني ، نقاشي ديواري شوش است كه منظره شكاري را به تصوير كشيده است. 
مهارت هنرمندان و نگارگران ايراني در اين اثر به خوبي ديده مي شود . طراحي منسجم و رنگ آميزي عالي و خطوط قلم گيري بسيار چشمگير است . اسب ها عموما با رنگ روناسي كه به صورت لكه هاي ريز و درشت روي آن ها به كار رفته رنگ آميزي شده اند و اين روش در ادامه نگارگري ايران به خوبي قابل تشخيص است . بسياري از نقش هاي برجسته اين دوران نيز اصل و منشا نقاشي دارد و  با برجستگي كم متاثر از نقاشي است . از اين ميان مي توان به نقش برجسته اي كه در بيشابور است و پيروزي شاپور دوم را نشان مي دهد اشاره كرد . ديگري گچ بري صحنه شكار پيروز شاه است كه در «چهارترخان » نزديك تهران پيدا شده كه باز هم ملهم و متاثر از نقاشي ديواري است . موزاييك هايي كه از بيشابور كازرون و از كاخ شاپور اول به دست آمده ، نمونه هاي مناسبي از طرح و فرم و رنگ در نگارگري دوره ساساني است . بعضي از اين موزاييك ها كه تصوير زني را نشان مي دهد درست به شيوه ي ايراني است . زن در اين نقش ها يا دراز كشيده و بر دست تكيه داده و آينه اي به دست دارد يا ايستاده و گل و ميوه اي به دست گرفته و يا مشغول نواختن يكي از آلات موسيقي است . نوع نژادي اشخاص و لباس ها و طرز آرايش و حتي نحوه نشستن آنها كه روشي ويژه دارد ، همه ايراني است و چهره هايي كه به چانه پايان مي يابند ايراني هستند . 
گيرشمن اين موزاييك ها را اثر روميان و يا سوريان مي داند و در جايي ديگر آن را اقتباسي از كار رومي مي شمارد ، كه جاي تامل بسيار دارد . زيرا در چند سطر بالاتر خود به نقش اين گفته مي پردازند و آن ها را كار هنرمندان رومي نمي داند : « اگر اينها كار يك هنرمند يوناني يا رومي بود هنرمند قدرت پيكرسازي خود را با ساختن نقش يك نيمتنه و يا دست كم يك گردن پر گوشت ابراز مي داشت . » . نقش هاي زيبا پارچه ها و فرش هاي دوره ساساني و ظروف سيمين و زرين هم نشانه و دليلي بر رونق و رواج هنر نقاشي در آن عصر است . 
يكي ديگر از مناطقي كه از نظر شناخت نگارگري دوران ساساني اهميت فراواني دارد و اكنون در خارج از مرزهاي كنوني ايران قرار گرفته «پنج كنت» است . اين مكان در مشرق سمرقند واقع شده و در نقاشي به دست آمده موضوعاتي از داستان هاي كهن و باستان ايراني و شاهنامه فردوسي تصوير شده است . در حالي كه «اين نقاشي ها را به اواخر عصر ساساني نسبت داده اند  . » يكي از تاثير انگيزترين اين صحنه هاي مجلس سوگ سياوش بازبردستي فراوان نمايش داده شده است و هنرمند موفق گشته است با توسل به خطوط و سطح هاي پرتحرك براي ايجاد هيجان در بيننده حداكثر استفاده را بكند . اين نقاشي و آثار ديگر پنج كنت كه بر بيناد همان رواياتي كه چهار قرن به هنگام سرودن شاهنامه مورد استفاده شاعر ملي ما واقع شده ، ضمن تاييد اصالت منابع شاهنامه وجود يك سنت كهن ايراني نگارگري ديواري را مورد توجه قرار مي دهد . »
نگـارگري و كتاب سازي ساسانيـان : 
كتاب سازي و كتاب آرايي از گذشته هاي بسيار دور در ايران رواج داشته است و شايد نخستين كتاب اوستاي «زردشت » باشد كه آن را با آب زر بر پوست گاو نوشتند . در كتب گوناگون همچون ، «نامه تنسر» در صفحه 12 و «مروج الذهب» مسعودي و در «تاريخ الامم » و «الموك طبري » به اين نكته اشاره شده است كه اوستا بر 12 هزار پوست گاو به خط زرين نوشته شد ، اما فردوسي آن را 1200 فصل نوشته شده بر الواح زرين مي داند و مي گويد . «ابومنصور ثعالبي»حدود سال 410 هجري مي نويسد كه زردشت در بلخ كتابي به گشتاسب شاه آورد كه آن را برپوست دوازده هزار گاو نوشتند و هر كلمه را در پوست كنده ، قشري از طلا در آن قرار دادند  با اين حال هنر كتاب بازسازي و تزيين آن و تصوير گري در كتب در زمان ساساينان به مرحله اي از تكامل دست يافت كه بهترين سند آن اورا ما نوي مكشوفه در «تورفان» است . 
ماني و نگـارگري او : 
تولد ماني نقاش ايراني را در سال 216 يا 215 ميلادي و كشته شدن او در سال 277 ميلادي مي دانند ، او عقايدش را به وسيله نقاشي تبليغ و ترويج مي كرد . آيين و هنر نقاشي او – كه از اركان آيين اش بود – خيلي زود منتشر گرديد . كتابهاي وي كه با نقش ها و تصاوير تزيين مي يافتند موجب رواج و اعتلاي هنرهاي زيباي كتاب گرديد . به دستور ماني براي بيان فلسفه آيينش تالارهايي به نام «نگارستان» ساخته و بر ديوار اين تالارها داستان خلقت آدمي بر پايه اعتقادات او نقاشي شده بودند كه پيروانش با سير در نقاشي هاي نگارستان ، فلسفه آيين وي را در مي يافتند . اين روش بعدها در آيين نسطوري نفوذ كرد و كليسا نيز آن را پذيرفت . پس از مدتي ماني و آيين وي مورد خشم موبدان قرار گرفت و او به سوي شرق گريخت و در زمان سلطنت بهرام اول به قتل رسيد . اما روش آيين او به حيات خود ادامه داد و با وجود مخالفت هاي روحانيان زر دشتي و مسيحي تا ظهور اسلام وجود داشت . پس از اسلام تا مدتي پيروان ماني فراغتي يافتند و جاني دوباره گرفتند ، و تعدادي هم از آنان به اسلام گرويدند ولي اين آسودگي ادامه نيافت و آنان را تار و مار ساخت و بسياري از ايشان را به سوي سرزمين هاي شرق و شمال شرق ايران روانه كرد . بدين ترتيب آنان بسياري از مردم اين مناطق و فرمانروايان «اويغور» تركستان را به دين خود در آوردند و حتي فرمانرواي چين نيز اين آيين را پذيرفت . 
بدين ترتيب اويغورها و پايتخت آن ها محل انتقال فرهنگ و هنر ما نوي گرديد . از سال 1902 تا 1914 ميلادي هيئت هاي آلماني و انگليسي در تورفان واقع در صحراي گبي تركستان به اكتشافات پرداختند  نقاطي را يافتند كه محل عبادت و تبليغ دين مانوي به شمار مي آمد و تصاوير متعددي به آنها نقش گرديد . 
«ايدي كوت» (Idi Qut) يكي از شهرهاي مجموعه تورفان شمرده مي شود . ديوارهاي اين شهر هنوز پا برجاست و غار «خور چو » نقطه اوج اين عصر درخشان هندي دوران پادشاهي «بوقوخان» است . باستان شناسان آثار ما نوي يافته شده در اين شهر ويران را به دو گروه تقسيم كردند : يكي عمارت مركزي شهر و دوم صومعه اي در قسمت جنوب غربي آن . از بناهاي مركزي شهر عمارت شمالي يك چهارتاقي است كه گنبد ايراني دارد با چهار ايوان ، در اين ايوان ها برخي آثار ما نوي به رسم الخط سغدي ، اويغوري و ما نوي به زبان هاي سغدي يا تركي با دو نقاشي جالب توجه پيدا شده است . عمارت غربي كاملا خراب شده ، اما آثاري از نقش هاي ديواري ، پارچه هاي مقدس مذهبي ، درباري و نسخ گوناگون خطي يافته شده است . به حدي كه بدان كتابخانه اطلاق كرده اند  . در گروه عمارت جنوبي ، در اتاق بزرگي ،‌نقاشي هاي ديواري بسياري وجود داشته است كه آنها را به برلن انتقال داده اند و تصويري كه چهره ماني را نشان مي دهد يكي از همين نقاشي هاست . در خرابه هاي صومعه اي كه در بخش جنوب غربي شهر قرار داشته ، تصويري كه گمان مي رود نشان دهنده چهره ماني است مقداري نسخه خطي بودايي و ما نوي يك صفحه بزرگ كه دور رويش نقاشي شده است پيدا كرده اند . اين نقاشي زيباترين تصوير به دست آمده از تور خان تا امروز است . در يك متن چيني درباره انهدام ما نويان و آثارشان در سال 231 هجري ، نوشته شده است كه سرداران عمال خود را وا مي داشتند كه نقاشي ها و كتاب هاي مقدس مصور ما نويان را گردآوري كنند و در معابر ميدان ها بسوزانند . 
در روايتي ديگر درباره سوزاندن كتب ما نوي چنين آورده اند كه : در سال 311 هجري در بغداد هنگام انهدام آثار فقط چهار كيسه محتوي اين كتاب ها را كه گرانقيمت و مصور بود سوزاندند و موفق شدند . كه مقدار توجهي طلا و نقره به دست آوردند . البته صحت اين ادعا چندان مد نظر نيست ، بلكه هدف نشان دهنده ، به كار گيري طلا و نقره براي تزيين و تصوير نمودن كتاب مي باشد كه از همان دوران و حتي پيش از آن صورت مي گرفته است . 
طرح و رنگ در نقاشي ما نوي هم تند و بيشتر از رنگ هاي سرخ و سبز سير و روشن و ارغواني و زمينه آبي آسماني همراه به كار بردن طلا و نقره فراوان براي جلا و تشعشع بوده است . بدين ترتيب پايه و اساس تصوير گري در كتب ايراني بر نگاره ها و نگارگري مكتب ما نوي استوار است .

گچ بری پیش از اسلام

به درستی نمی توان تعیین کرد که استفاده از گچ برای تزئین  دیوارهای گلی و خشتی ، کی و توسط چه کسانی ابداع شد، اما نخستین بار استفاده از گچ به وفور را در آثار به جای مانده از تمدن اشکانی می توان مشاهده کرد، به طوری که اشکانیان را رواج دهندگان هنر گچکاری می دانند.

با توجه به بررسی های تاریخی که تا کنون در تمدن های ماقبل اسلام انجام شده، عیلامیان را نخستین تمدنی می دانند که از گچ به عنوان مصالحی لاینفک در معماری بنا استفاده کردند اما این استفاده، تنها به سفیدکاری دیوارها محدود می شد.

به عبارتی دیگر، سفیدکاری با گچ که در دوره ی اشکانیان تکامل یافت ، نخست پوشش دیوارهای خشتی بود، به منظور آن که این دیوارها را از آسیب رطوبت محفوظ بدارد. اما در همان حال خاصیت تزئینی هم داشت، زیرا از زشتی دیوارهای گلی می کاست و خاصه در زینت دیوارهای آجری و سنگیِ معمولِ دوره ساسانی ، بسیار موثر و مفید بود.

علاوه بر عنصر تزئینی و ضد رطوبتی گچ مواردی دیگری نیز در رواج این ماده به عنوان مصالح معماری موثر بود:

گچ کاری ارزان و کار با آن بسیار آسان بود و نتیجه قطعی آن زود به دست می آمد. همچنین با گچ ممکن بود طرح های ظریف و سایه روشن های دقیق به وجود آورد و این شیوه های تزئینی بسیار مورد علاقه ایرانیان بود.

ذوق ایرانی، در پرورده کردن این مواد به عنوان عنصری که می توانست دستمایه یک هنر گردد بسیار موثر افتاد. ایرانیان سبک و فنون گچبری را به چنان ظرافت و تنوعی رساندند که هیچ ملت دیگری در استعمال این ماده با ایشان برابری نمی کند. تنها ایرانیان بودند که گچبری را به پایه ی یکی از هنرهای زیبا رساندند و گچبری مشبک را به شکل ساده آن افزودند.

هنرمندان ایرانی، نقوشی را خاص این هنر طراحی کردند که در عین سادگی، بسیار پیچیده بودند و در طراحیشان انواع اصول هندسی و ریاضی رعایت می شد به طوری که قالب نقوش به کار رفته در گچبری، نقوش گیاهی است که گاهی تا مرز انتزاع پیش می رود.

این طرح های گوناگون و پیچیده ای که اغلب به رنگ های متنوع درخشانی آراسته می شدند، در آن زمان ها در چشم بیننده منظره ی باشکوهی بود. البته ویرانه های پراکنده ای که امروزه از کاخ های گچبری شده ی دوره ی ساسانی و اوایل دوره ی اسلامی برجا مانده است، آن جلال و شکوه اصلی را نشان نمی دهد. اما مسلما دیدن آن هم نقوش تزئینی و ظریف که با رنگ و سایه روشن برجستگیِ دوچندان می یافت مسلما در آن دوره ، هوش از سر هر بیننده ای می برد.

تجربه هایی که از تزئین ظرف های سفالی حاصل شده بود به استادان گچبری بسیار کمک کرد.این ظرف ها فایده ی عملی داشت و برای سرد کردن آب در تابستان به کار می رفت، ولی ضمنا وسیله ای تجملی در تابستان های گرم به شمار می آمد و خانواده های ثروتمند روی آن ها را به انواع طرح ها از کنده کاری و نقش برجسته می آراستند. طراحان از تجربه ای که در تکمیل این هنر ، یعنی تزئین با ماده ی ساده واحد ، آموخته بودند برای پیشرفت گچبری در معماری استفاده کردند.

ایرانیان سبک و فنون گچبری را به چنان ظرافت و تنوعی رساندند که هیچ ملت دیگری در استعمال این ماده با ایشان برابری نمی کند. تنها ایرانیان بودند که گچبری را به پایه ی یکی از هنرهای زیبا رساندند و گچبری مشبک را به شکل ساده آن افزودند.

به زبان دیگر، هنر سفالگری در روند شکل گیری و پیشرفت هنر گچبری به منزله یک هنر تزئینی بسیار کمک کرد و تجربه های حاصل از آن در هنر گچبری نیز به کار آمد.

بهترین نمونه ی هنر گچبری طرح هایی است که کاملا جنبه ی تزئینی دارد. هرچند این هنر همواره به عنوان عنصری در تزئینات بنا مورد استفاده قرار گرفت اما نوع نقوش آن در برخی موارد چشمگیر نیست، خصوصا در نقوش انسانی این مورد بیشتر است اما نقوش گل و گیاه و حیوانی ، از نظر ویژگی های طراحی دارای خصوصیات برجسته بصری و کیفیت بالاتری هستند؛ زیرا مثلا اشکال انسانی اغلب نامتناسب و بچه گانه و از روی بی مهارتی طرح شده است و شکل گراز و غزال و طاووس و جانوران دیگر جاندار و کامل است.

تنها گاهی در دوره ساسانی به شکل های انسان گچبری شده بر می خوریم که از سابقه ی سنگ تراشی در آن ها استفاده شده و مرغوبیت خاص یافته اند. از آن جمله نیم تنه ای از اردشیر دوم(310تا379م) در قصر ساسانیان در کیش به دست آمده که بسیار جالب است.

در دوره اشکانی مجسمه ی سر انسان در تزئینات معماری به کار برده شد و خصوصا در قصرهای سنگی واقع در "هترا" که این نقش را در طاق ها به کار می بردند و طرز به کار بردن آن ها در ادوار بعد، در سبک معماری رومیایی و گوتی فرانسه، مورد تقلید قرار گرفت. البته این اشکال در ابتدا فقط تمثیلی بود و شباهت چهره در آن ها مهم شمرده نمی شد. شاه در این نوع آثار تنها مظهر قدرت و شخصیت و مجری وظایف مقدس است و شخص معینی نیست.

در دوره ساسانی ، تاثیر هنر یونانی و شاید شیوه ی هخامنشی ، از میان رفته بود و نوعی پیکره نمایی در هنر ، جا بازکرده بود که متاثر از همجواری تمدن ساسانی با تمدن رومی است. استفاده وافر از نقوش انسانی و خدایان و الاهگانی که به هیات انسان در نقش برجسته ها و هنر ساسانی به چشم می خورند ، گواه این مدعاست که تفکر حاکم بر اندیشه رومی، کم کم به مبانی اندیشه ای در تمدن ساسانی راه یافته و آن را تحت تاثیر قرار داده یود.

میراث گچبری در دوره ساسانی به دوره اسلامی نیز رسید ، منتهی این بار در تزئینات محراب مساجد بکار گرفته شد.