مسير تكامل زبان فارسي

دات نیوز ـ فرشاد فرهمند، "خانه فرهنگ دشتستان" از جمله سمن های فعال در استان می باشد که در مدت شروع به کار خود فعالیتهای فرهنگی ارزنده ای را ارائه داده است. از جمله فعالیتهای خانه ی فرهنگ ایجاد گفتگوهای شبانه می باشد که به موضوع فرهنگ و هنر مربوط است.

در زیر یکی از این گفتگوها را با هم می خوانیم که میهمان گفتگو دکتر سیاوش جعفری ریاست دانشگاه پیام نور برازجان می باشند که به "بررسی سیر تاریخی تحول و تکامل زبان و ادبیات فارسی" می پردازد.

ابتدا مقدمه ای در این زمینه:

زبان
زبان یک سیستم قراردادی منظم از آواها یا نشانهای کلامی یا نوشتاری بوده که توسط انسانها برای نمایش و فهم ارتباطات وبیان اندیشه ها به کار برده میشود.
زبانهای انسانی به سه قسمت تقسیم میشوند:
●زبان گفتاری 
●زبان نوشتاری
●زبان اشاره

هر زبان میتواند خود دارای چندین گویش و همچنین چندین لهجه متفاوت باشد

زبان فارسی :
در نشست زبانشناسان اروپایی در سال 1872در برلین زبانهای سانکسریت ،یونانی ،لاتین و فارسی به عنوان زبانهای کلاسیک جهان برگزیده شدند.
زبان فارسی از نظر شمار و تنوع  ضرب المثلها در میان سه زبان اول جهان است  و از نظر واژگان و تنوع آن زبان فارسی یکی از غنی ترین زبانهای جهان است.
فارسی یکی از زیر شاخه های زبانهای هندو اروپایی است ودر 3 دوره تاریخی:
●فارسی باستان (پیش از سر کار آمدن هخامنشیان تا پایان حکومت هخامنشیان ) گویشهای اوستایی، سکایی،مادی و پارسی در زمان فارسی باستان رایج بود.
●فارسی میانه یا پهلوی(پس از هخامنشیان تا زمان استیلای اعراب بر ایران).
●و در نهایت فارسی نو (بعد از اشغال ایران توسط اعراب تا زمان حال ) بررسی میگردد.

”زبانهای پهلوی” و ”زبان فارسی معاصر” چه از نظر واژگان و چه از نظر دستوری همانندی زیادی دارند؛ در واقع تحولی که از فارسی باستانی تا فارسی پهلوی اتفاق افتاده است بسیار عظیم تر از تحولی است که از فارسی پهلوی تا فارسی معاصر رخ داده است.

■متون  فارسی باستان: به خط میخی  نوشته میشدکه این خط از بابلیان گرفته شده بود  و از چپ به راست نوشته میشده است.
■متون فارسی پهلوی: به خط ارامی و از راست به چپ نوشته میشده است.
■متون فارسی معاصر: به خط عربی و از راست به چپ نوشته میشود.

در گفتگویی با جناب دکتر سیاوش جعفری رییس دانشگاه پیام نور مرکز برازجان استان بوشهر که رشته ی ادبیات فارسی هستند ضمن پرداختن به این موضوع به بررسی چگونگی این سیر میپردازیم.

وی با بیان اینکه : در سیر تحولی تاریخی ابتدا باید از فارسی باستان شروع کنیم و به فارسی میانی یا پهلوی و در نهایت فارسی نو یا معاصر برسیم، افزود: باید در شروع ابتدا به ویژگی های فارسی باستان می پردازیم: درباره ی پارسی و مختصات صرفی و نحوه ی آن آثار خوبی نوشته شده که یکی از آنان کتاب دکتر محسن ابواقاسمی که در دوران ما یکی از بهترین هاست.
همین اندازه باید گفت تفاوت هایی که همه ی زبان ها ی کهن در ساخت بنیادین و اسطوره زدایی نشده ی خود؛ با شکل جدید خود دارند، در ”فارسی باستان” دیده می شود.
مانند: (شکل مفرد و مثنی و جمع)، (مذکر و مونث)، (مطابقت صفت و موصوف) و.... زبان پارسی باستان زبان کتیبه های هخامنش است. 

جناب دکتر؛ پژوهشگران، سنت شفاهی در ادبیات قبل از اسلام ایران حرف اول را میزد و اصولا کتابت چندان محلی از اعراب نداشت ، حتی کسانی چون فردوسی هم از این سنت شفاهی که سینه به سینه نقل می شده استفاده کرده است؛ حتی امروزه نیز امثال و حکم با این روش حفظ میشود و کمتر کسی است که از روی کتاب این ضرب المثل ها را یاد گرفته باشد.
از نظر شما آیا در دوران باستان کتاب به این گونه اهمیت، نداشته و آیا وقعی(توجهی) به آن نمی گذاشتند؟
این عقیده که فرهنگ ایران باستان، یکسره شفاهی بوده پذیرفتنی نیست، متاسفانه آثار نوشتاری زیادی در تاراج ها و ایلغارها از میان رفته اند.

دکتر ایلغارها به چه معناست؟ این کلمه را شفاف تر بیان میکنید؟
بله، ایلغار یک کلمه ی(ترکی_مغولی)است و به معنای هجوم، یورش و یا حرکت سریع سپاهیان به سوی دشمن است.

وی در ادامه ی گفتگو افزود: زبان امروز ما هم به گونه ای دنباله ی پارسی باستان است؛ البته با حذف از ویژگی های کهن آن.
در پس زمینه ی ذهن انسان کهن همیشه گونه ای آنیمیسم بوده، که این نگرش اسطوره ای را به همه ی اشیاء سرایت می دادند.
آنیمیسم خود عقیده ای بود؛ که همه ی اجزای عالم(بی جان) را دارای روح می داند یا به بیان دیگر جان دار انگاری.
و این را در زبان های کهن بازتاب داده است؛ پارسی باستان هم این گونه بوده.
بسیاری از زبان ها خود را از این خصلت های دست و پا گیر رهانده اند؛ مانند ”پارسی دری”.
اما زبان عربی و چند زبان دیگر هنوز آن را حفظ کرده اند؛ حتی در فرانسه نیز این ویژگی وجود دارد.

هزوارش به چه معناست و به چه دلیل در زبان پهلوانی و پارتی نمود پیدا کرده است؟
هزوارش مربوط به ترجمه آرامی است؛ که در آن واژه ای را با خط آرامی مینوشتند و به پارسی می خواندند.

آقای جعفری؛ دوران طلایی و اوج شکوفایی زبان فارسی را چه دوره ای می دانید؟
بی گمان دوران نخستین آن؛ از سده ی 8_4 بهترین است، بخصوص سده ی چهارم.

دکتر؛ زبان گات ها متعلق به دوران پارسی باستان است یا پهلوی؟
گات ها از زبان های کهن شرقی است و نزدیک به پارسی باستان، برای همین بسیاری از بزرگان زبان شناسی حتی در آذربایجان لودن زرتشت تردید دارند؛ مانند استاد بزرگ هنینگ.

آیا با کنار انداختن هزوارش ها دلیل بر برتری زبان پارسی و انعطاف آن نسبت به دیگر زبان ها نیست؟آیا می توان گفت ریشه زبان های اروپایی مانند آلمانی، پارسی است و یا حداقل با هم خویشاوندی دارند؟
زبان پارسی از بازمانده های زبان های کهن هند و اروپایی است که از این جهت با هندی و انگلیس و فرانسوی و آلمانی و.... از یک خانواده ی بزرگ زبانی است .
این را در واژگان مرتبط با زندگی انسان های آغاز تاریخ می توان دید؛ مانند: "مادر" که در انگلیسی ”mother" است.
و همچنین اعداد یک تا ده که می توان دید که در زبان پارسی اعداد با انگلیسی خویشاوندی دارند؛ مانند: (”دو” "two") و ( ”چهار” "four") و....

ایشان؛درباره ی شواهد آثار پیش از اسلام پهلوی و پارسی اظهار نشان کردند: می توان آثار شواهد را در نوشتار بسیار خوب ”جلال خالقی مطلق” دید.
با نام از شاهنامه تا خداینامه در فهرست ابن ندیم ده ها کتاب نام برده شده به پهلوی که متاسفانه اکنون نشانی از آن نیست، حتی بسیاری از آثار بعد از اسلام ما هم از میان رفته است.
خالقی مطلق حدود 200 کتاب مفقود پهلوی را با استنادات دقیق آورده است.

آقای دکتر جعفری؛ گاتاها اولین سروده های تاریخی بشریت هستند و همانطور که بعضی از اوستاشناسان مانند پروفسور نیبرگ می گویند:این سروده ها از انسجام خاصی برخوردارند، به چه دلیل زبان گاتاها، زبانی روان و پیشرفته بوده در صورتی که زبان های هم عصر آن به اندازه ی زبان گاتاها روان نیست؟
نشانه ی روشنی از زبان های هم عصر گاتاها در دست نیست و تنها بازمانده ی زبان اوستایی هم گاتاهاست.

آیا نمی توان زبان یشت ها را هم عصر یا هم زبان گاتاها دانست؟
زبان یشت ها کهن است؛ اما قابل مقایسه با زبان گاتاها نیست.

زبان اشعار مانی به چه زبانی بوده است؟
پهلوی تورفانی؛ اما زبان مانی به زبان آرامی هم نوشته می شده که بعدها به زبان پهلوی درآمده.

جناب دکتر؛ به نظر میرسد ادبیات ایران قدیم در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی رسیده باشد، زند و هومن یسن یکی از آثاریست که در این زمان نگاشته شده است، محتوای کتاب هایی از این دست صرفا متون دینی بوده یا می توان اطلاعات علمی هم از آن ها استخراج کرد؟ زبان اکثر این کتاب ها چه بوده است؟
از دوران ساسانیان روی هم رفته 82 جلد کتاب راجع به امور مذهبی؛ و 9 جلد کتاب درباره ی شکار و پند؛ و 70جلد در فنون و علوم مختلف به جا مانده است.

وی در ادامه ی گفتگو افزود: همانطور که پیش تر گفته شد، 3 مرحله کلی برای زبان پارسی می توان برشمرد:
●پارسی باستان
●پارسی میانه یا پهلوی
●پارسی نو یا دری که پارسی امروز ماست

■عموما زبان پارسی باستان: در روزگار هخامنشی. ■زبان میانه: در دوران اشکانی و ساسانی بوده.
■زبان دری: در پایان دوره ی ساسانی تا روزگار ما زبان مشترک نوشتاری بوده اند.

نخستین بار ابن مقفع  از ”زبان دری” نام برده و گفته است که چون زبان دربار و پایتخت ایران بوده؛ این نام را یافته است به نقل از ”الفهرست ابن ندیم”، یعنی زبان مردم تیسفون بوده.

آثار ابن مقفع که ترجمه آثار پهلوی به عربی ست و شامل:
کلیله و دمنه
الأدب الکبیر
الأدب الصغیر و المنطق
سیرالملوک (ترجمه عربی خداینامه)
نامهٔ تنسر
عجائب سجستان (ترجمهٔ ریکیهای سگستان) که عمدتاً از فارسی میانه به عربی ترجمه کرده‌است.
الدرة الثمینة والجوهرة المکنونة
مزدک
باری ترمینیاس
أنالوطیقا ـ تحلیل القیاس
آیین‌نامه- فی عادات الفرس

التاج ـ فی سیرة أنو شروان
أیساغوجی ـ المدخل
میلیة سامی ووشتاتی حسام وعمرانی نوفل
رسالة الصحابة

پس از اسلام زبان پهلوی اندک اندک رو به فراموشی سپرد، و رقابتی برای جایگزینی آن میان پارسی دری و عربی صورت گرفت.
در آغاز پیروزی از آن زبان عربی بود: عربی به دلیل قابلیت واژه سازی کم نظیر و دستور استوار آن و همچنین؛ به این علت که بر زبان دین و قوم غالب بود؛ مانند: زبان پهلوانی پی شکست در سرزمین های فتح شده می تاخت و سرایت می کرد.

جناب دکتر؛ سوالی که در این باب مطرح می شود این است: آیا دستور زبان عربی را ایرانیان به وجود نیاوردند؟
عربی خود دستور دارد؛ ایرانیان فقط تدوینش کردند آن هم توسط سیبویه که اعراب گذاری هم به آن پیوند داد.
یادمان باشد که در زبان پارسی هم تا 200سال پیش هیچ دستور مدونی(نوشته ای) وجود نداشت، هرچند دستور ننوشتن دلیل بر ضعف یا قدرت زبان نیست؛ عربی بی تردید زبان واژه ساز بسیار قدرتمندی است.

آقای جعفری سوالی که همیشه ذهن ها رو درگیر خود می سازد این است: چرا تمام کتیبه های باستانی ما توسط خارجی ها ترجمه شده و می شود و تاریخ گذشتگان هم بیشتر مستنداتش خارجی است؟
به این دلیل که در قرن 6 به بعد سال هاست تن پروری و سهل انگاری و سبک سری پیشه ی اهل قلم ما بودند.
آیا این نظریه که اگر این دستورها تدوین نمیشد زبان عربی طی چند سده از هم می پاشید چقدر صحیح هست؟
این نظریه اشتباه است، شوربختانه حتی تصحیح های  دقیق خیلی از آثار ادبی ما نیز کار دیگران بوده؛ مانند: مثنوی نیکلسون.

وی در پایان گفتگو با طرح پرسشی و پاسخ به آن؛ اشاره کردند به اینکه: پارسی دری ما یکی از بهترین و دقیق ترین دستگاه های دستوری را دارد؛ اما کتاب دستوری  برای آن تدوین(نوشته) نشده بود؛ آیا از میان رفت؟
همانطور که گذشت؛ عربی به دلیل قابلیت واژه سازی کم نظیر و دستور استوار آن و همچنین؛ به این علت که بر زبان دین و قوم غالب بود؛ مانند: زبان پهلوانی پی شکست در سرزمین های فتح شده می تاخت و سرایت می کرد؛ تا 3 قرن پس از اسلام در ایران، عربی زبان نوشتاری رسمی بود و به گواه آثار پرشماری که ایرانیان در سده ی نخستین پس از اسلام؛ به زبان عربی می نوشتند.
در آن ایام کشور ما آماده ی یک کوچ بزرگ فرهنگی به سوی دنیای عرب زبان میشد.
تا اینکه ایرانیان، زبان ”پارسی دری” را در اتحادی نانوشته به عنوان زبان شفاهی مشترک؛ در برابر این رقیب قدرتمند برگزیدند؛ و در نیمه های سده ی سوم هجری خورشیدی؛ اقبال زبان پارسی از شرق ایران طلوع کرد.
و ”یعقوب لیث صفاری” زبان پارسی را زبان رسمی خود اعلام کرد، گرچه این نیز هنوز برای پنجه در پنجه ی زبان عربی افکندن؛ کافی نبود.
باز هم غالب آثار نوشتاری به عربی بود و زبان عربی با اقتدار و همیشه تمام، بر دست ها و زبان ها فرمان می راند.
یعقوب نیز شکست خورده بود و هجوم ترکان و غلبه ی آنان؛ دیگر امیدی برای مقابله ی سیاسی با فرهنگ های بیگانه و حفظ گوهر ”زبان دری” باقی نمی گذاشت.

ای فارغ از قیاس و گمان و خیال و وهم
وز آنچه گفته اند و شنیدیم و خوانده ایم

مجلس تمام گشت و به پایان رسید عمر
ما همچنان در اول وصف تو مانده ایم....

با تشکر و سپاس از آقای دکتر سیاوش جعفری که با صبر و بردباری در این زمینه بحث و گفتگو نمودند و اینکه با شکیبایی تمام به سوالات در این راستای ”بررسی سیر تحولی زبان” ما را یاری نمودند.